گفتگوی یحیی سُهرابی با دکتر ستّار آینه‌پور، عضو شورای مرکزی جماعت دعوت و اصلاح، درخصوص ابعاد تربیتی حوادث اخیر مصر و آثار تربیتی شکل جدید مبارزات اخوان المسلمین مصر بر اعضاء و هواداران آن. 

1.شاید «دعوت اسلامی» طی دو دهه‌ی گذشته پیچ‌های سختی را که در این مدت «جماعت اخوان المسلمین» تجربه نمود، به خود ندیده بود. به نظرشما این مشقت‌ها چه آثار تربیتی می‌تواند بر «کاروان دعوت اخوان المسلمین» در مصر و سایر نقاط دنیا بر جای بگذارد؟

بسم الله الرحمن الرحیم. الحمدلله والصلاه والسلام علی رسول الله وعلی آله و صحبه والتابعین و تابعیهم بإحسان إلی یوم الدین. از شما که فرصت این گفتگو را فراهم نمودید، تشکر می‌کنم. در واقع برای هر مسلمان آگاهی، به ویژه فعالان عرصه دعوت اسلامی واضح و روشن است که آزمایش و ابتلاء از لوازم این زندگی دنیوی است: (الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَیاةَ لِیبْلُوَكُمْ أَیكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَهُوَ الْعَزِیزُ الْغَفُورُ)[ملک:2] همانكه مرگ و زندگى را پدید آورد تا شما را بیازماید كه كدامتان نیكوكارترید و اوست ارجمند آمرزنده.

این مسأله در عرصه دعوت و برای دعوت‌گران از ضروریات راه به شمار می‌آید: (أَحَسِبَ النَّاسُ أَن یتْرَكُوا أَن یقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا یفْتَنُونَ. وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ فَلَیعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَلَیعْلَمَنَّ الْكَاذِبِین)[عنکبوت:2-3] آیا مردم پنداشتند كه تا گفتند ایمان آوردیم رها مى‏شوند و مورد آزمایش قرار نمى‏گیرند. و به یقین كسانى را كه پیش از اینان بودند آزمودیم تا خدا آنان را كه راست گفته‏اند معلوم دارد و دروغگویان را [نیز] معلوم دارد. 

پیامبر ارجمند- صلّي الله عليه وسلّم- نیز می‌فرمایند: «أشدُّ الناسِ ابتلاءً الانبیاءُ ثُمَّ الامثلُ ثُمَّ الامثلُ: بیش از همگان پیامبران مورد ابتلا واقع می‌شوند و سپس کسانی که به آنان شبیه‌ترند.» پس این مسأله برای دعوتگران از بدیهیات به شمار می‌آید، ولی نوع ابتلاء و آزمون، ممکن است از دوره‌ای نسبت به دوره دیگری متفاوت باشد: (وَنَبْلُوكُم بِالشَّرِّ وَالْخَیرِ فِتْنَةً وَإِلَینَا تُرْجَعُونَ)[انبیا:35] و شما را از راه آزمایش به بد و نیك خواهیم آزمود و به سوى ما بازگردانیده مى‏شوید. 

جنبش اخوان المسلمین نیز همواره، در طول تاریخ پر فراز و نشیب خود، با گونه‌های زیادی از ابتلاء دست و پنجه نرم کرده است. اما این بار آن‌ها برای مدت کوتاهی، اگر چه به صورت جزئی، در مسند قدرت قرار گرفتند و سپس با یک کودتا، ساقط شدند، که این مسأله ممکن است برای برخی افراد، در وهله‌ی اول، سبب ایجاد نوعی سرخوردگی و ناامیدی شود، ولی با دقت در قوانین وسنن الهی و آیات واحادیث، ایمان‌داران راستین به خود آمده، در صدد بر گرفتن پندها و اندرزها از آن بر می‌آیند و بیش از پیش خود را برای ادامه راه آماده می‌کند. اما آثار و نتایج این ابتلاء و آزمون عبارتند از:

1 – آشکار شدن راستگو از دروغگو، پاک از ناپاک، سره از ناسره و مجاهدان و مبارزان واقعی از مدعیان آن، هم چنان که خداوند می‌فرماید: (...فَلَیعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَلَیعْلَمَنَّ الْكَاذِبِین)[عنکبوت:3] ... و بی‌شک خداوند راستگویان و دروغگویان را معلوم می‌دارد: (وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ حَتَّى نَعْلَمَ الْمُجَاهِدِینَ مِنكُمْ وَالصَّابِرِینَ وَنَبْلُوَ أَخْبَارَكُمْ)[محمد:31] و همه گونه می‌آزماییمتان تا از میان شما مجاهدان و صابران را معلوم بداریم، و احوالتان را بشناسانیم‌. (لِیمِیزَ اللّهُ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیبِ...)[انفال:37] تا خداوند پاک را از پلید جدا کند...

 در این مدت برای بسیاری از کسانی که اخوان را نمی‌شناختند و یا به دلیل تبلیغات مخالفین اخوان، مخالف اخوان بودند، مشخص شد که این جنبش بر سر منافع ملت وارد معامله و سازش نشد و حاضر شد برای آزادی و برابری و پاسداری از ارزش‌ها و کرامت انسانی از جان و مال خود و افراد خود مایه بگذارد و قربانی دهد. از طرف دیگر ماهیت بسیاری از گروه‌ها و شخصت‌های اسلامی و لیبرال که مدعی پاسداری از ارزش‌های اسلامی و یا آزادی و دموکراسی بودند، اما برای رسیدن به قدرت و اهداف خود حاضر شدند با کودتاگران همراه شده و نه از راه صندوق‌های رأی، بلکه بر روی تانک‌ها و از راه صندوق‌های گلوله، به قدرت برسند، نیز برای همگان آشکار گشت. 

2 – آشکار شدن ضعف‌ها و قوت‌ها دستاورد دیگر این آزمون برای فعالان عرصه دعوت اسلامی است که باید بیش از پیش نقاط ضعف را شناخته، در صدد رفع آنها برآیند و بیش از پیش در صدد استوارتر ونیرومند‌تر کردن نقاط قوت خود برآیند. آن‌ها باید نیک بدانند که این تنها یک مرحله است، مبارزه ادامه دارد و باید خود را با توان بیشتر و روحیه‌ی قوی‌تری برای ادامه‌ی مبارزه آماده کنند. 

3- دستیابی به تجارب بیشتر و فهم واقعیت‌ها به صورت واضح‌تر و عمیق‌تر از نتایج دیگر این تحولات است. رهبران حرکت اسلامی نیک می‌دانند مبارزه میان حق و باطل و خیر و شر از راه‌های پر پیچ و خم و بس دشواری عبور می‌کند. فهم واقعیت‌های زمانی و مکانی و شناخت درست از اطراف قضیه، دشمنان، روش‌ها، ابزارها و توان آنان در این مسیر، جهت گرفتن تصمیم‌های مناسب و متناسب با شرایط زمانی و مکانی، بسیار کارساز و گاهی سرنوشت‌ساز است. 

4 – پرورش همه جانبه‌ی خود و داشتن ارتباط بیشتر، نیرومندتر و نزدیک‌تر با خداوند در این‌گونه شرایط بسیار لازم و ضروری است. دعا و مناجات با پروردگار که ما را می‌بیند و از تمام درد و رنج‌هایمان نیک آگاه است. نباید به کار و تلاش اندک و ناچیز خود مغرور شد و لازم است همواره از خداوند بخواهیم به ما پایداری و استقامت ببخشد؛ زیرا تنها اوست که ثبات و استقامت می‌بخشد و اگر لطف او نباشد، تلاش‌های ما، ما را به جایی نمی‌رساند: (وَلَوْلاَ أَن ثَبَّتْنَاكَ لَقَدْ كِدتَّ تَرْكَنُ إِلَیهِمْ شَیئًا قَلِیلًا)[اسراء:74] و اگر تو را استوار نمى‏داشتیم قطعا نزدیك بود كمى به سوى آنان متمایل شوى. 

خداوند این را خطاب به پیامبر بزرگوارش می‌فرماید، چه برسد به ما؟

2. آیا تحولات مصر و شیوه‌ی جدید مبارزاتی «اخوان» در این شرایط، مغزهای متفکر «دعوت اسلامی» را در اندیشه‌ی الگوبرداری از تجربه‌ی اخوان و یافتن شیوه‌های نوین و خلاقانه‌ی مبارزه و دعوت اسلامی و تجدید نظر در روشهای تربیتی اعضاء بر اساس نیازهای زمانی و مکانی در آینده فرو نمی‌برد؟

 انسان می‌تواند از هر رویدادی تجاربی را به دست آورد و به درس‌ها و پند و اندرزهایی دست یابد. بازنگری و خودارزیابی در برنامه‌ها، روش‌ها و ابزارها نیز از اصول ثابت در برنامه تربیتی اخوان المسلمین است. رویدادهایی که ظرف چند ماه گذشته و حتی در چند سال گذشته تمام منطقه‌ی عربی، به ویژه کشور مصر به خود دید، رویدادهایی است که دستِ کم در چند دهه‌ی اخیر، کم نظیر بوده است و بی‌گمان نیازمند مطالعه و بررسی بسیار ژرف و اندیشمندانه است، هم از سوی نهادهای علمی و پژوهشی و بیش از همه از سوی اندیشمندان جنبش‌های اسلامی، به ویژه جنبش اخوان المسلمین و جنبش‌های همسو با آن. جنبش اخوان المسلمین نیز هیچگاه مدعی عصمت و مصونیت از خطا در برنامه‌ها، روش‌ها، راهبردها و ابزارهای خود نبوده است، بلکه آن‌ها را اجتهاد‌های بشری در قالب شورا و نظر جمعی می‌داند که ممکن است در آن‌ها خطا و اشتباه نیز باشد. 

3. اعتراضات مردم مصر به رهبری «اخوان» در ماه رمضان به اوج خویش رسید. به نظرشما چرا بسیاری از تحولات عمده در مسیر «کاروان دعوت اسلامی» به درازای تاریخ پر برکتش در این ماه رقم خورده است؟

برخلاف آنچه امروز متاسفانه میان مسلمانان رایج است، ماه مبارک رمضان ماه ایستایی و استراحت و خواب نیست؛ بلکه ماه جهاد و مبارزه است، جهاد با نفس سرکش در درون و جهاد با باطل و فساد در بیرون. رمضان ماهِ پرهیزگاری، احساس مراقبت خداوند، صبر و شکیبایی، تقویت اراده و تکامل همه جانبه‌ی روحی، فکری و مادی شخصیت انسان مسلمان است. علاوه بر این‌ها رمضان با روزه، قیام، تلاوت، دعا و اعتکافش بیش از پیش مسلمانان را به پروردگارشان نزدیک می‌گرداند، که همه این‌ها چنان نیروی ایمانی به مسلمان می‌بخشد که او را برای رویاریی با مشکلات و موانع آماده‌تر از هر زمان دیگری می‌گرداند. فراتر از این‌ها رمضان ماه نزول قرآن، بعثت پیامبر- صلّي الله عليه وسلّم- و سر آغاز دعوت اسلامی است، که از آن زمان تا به امروز با وجود همه‌ی مشکلات و موانع همچنان این کاروان ادامه دارد و از حرکت خود باز نایستاده است. گذشته از همه‌ی این‌ها، رمضان برای مسلمانان ماه پیروزی‌ها است. پیروزی‌های بسیار زیادی که به درازای تاریخ اسلام در این ماه رقم خورده است، قابل مقایسه با هیچ ماه دیگری نیست، که یادآوری این پیروزی‌ها اعتماد به نفس و احساس افتخار زیادی به آنان می‌دهد. از جمله این پیروزی‌ها: جنگ بدر در 17رمضان سال دوم هجری، فتح مکه در 23 رمضان سال هشتم هجری، جنگ بزرگ حطین و باز پس‌گیری بیت المقدس به فرماندهی صلاح الدین ایوبی در رمضان سال583هجری، پیروزی سرنوشت‌ساز مسلمانان به فرماندهی سیف قطز بر سپاهیان مغول در 25رمضان سال 658هجری و... . علاوه بر این‌ها برای مردم مصر 10رمضان یادآور پیروزی بزرگ ارتش مصر بر صهیونیست‌ها در سال1973میلادی برابر با1393هجری است که در آن سینا را از غاصبان صهیونیست باز پس گرفتند. در رمضان 2013 نیز برگ زرین دیگری از پیروزی‌های مسلمانان برای همه جهانیان نمایش داده شد. کودتاگران گمان می‌کردند که گرسنگی و تشنگی روزه‌داران آن هم در گرمای پنجاه درجه‌ی قاهره، باعث از پای درآمدن روزه‌داران خواهد شد، غافل از آن که رمضان با آن حال و هوای ایمانیش، نیرو و اراده چند برابری به آنان بخشید. 

4. میادین رابعه عدویه، نهضه و سایر شهرهای مصر در ماه رمضان، تجلیگاه واقعی دعوت «لااله الا الله» شده بود که رابطه‌ی معناداری را میان نماز، روزه، تکافل اجتماعی و انفاق و جهاد با جان و مال در راه خدا و مقابله با ظلم وستم مستبدان و طغیان‌گران برقرار می‌نمود. آیا این صحنه‌ها وحالات، لازمه‌ی رشد و بالندگی دعوت اسلامی در عرصه‌های اجتماعی نبود؟

 در واقع میدان‌های مصر، به ویژه میدان رابعه عدویه و میدان النهضه، اردوگاه بزرگ تربیتی بودند، که در آن‌ها به مدت چهل و هفت روز، بسیاری از مسلمانان با روشی کاربردی با بسیاری از مفاهیم تربیتی اسلام آشنا شدند؛ در این میدان‌ها همگان درس برادری، تکافل، پاکی، مسالمت‌آمیزی، همیاری، شب زنده‌داری، دعا و زاری، نظم و انضباط، گذشت و فداکاری، ایثار، ایستادگی و پایداری، صبر، شهادت... را از این مسلمانان راستین فراگرفتند. در تمام این مدت با وجود جمعیت میلیونی، در آن شرایط سخت و فضای نامناسب، نه تنها شاهد هیچ گونه مشکل رفتاری و اخلاقی نبودیم، بلکه در جوّی مملوّ از محبت، برادری و صمیمیت، تصویری از یک جامعه‌ی سالم و با ایمان، برای همگان به نمایش درآمد. 

5. آثار تربیتی و ایمانی «شهادت» اعضاء و هواداران و همچنین فرزندان و بستگان رهبران اخوان المسلمین در ادامه‌ی راه حرکت اسلامی چه خواهد بود؟

این مسأله در مورد رهبران جنبش‌های اسلامی، مسأله‌ای است بس بدیهی و جای شگفتی نیست. در طول تاریخ اسلام، رهبران، خود پیشگام بوده‌اند و پیروان را به دنبال خود فراخوانده‌اند. آن‌ها از پیامبر بزرگوارشان الگو می‌گیرند؛ قرآن در مورد جنگ اُحُد و فرار و عقب‌نشینی مسلمانان، تصویر شگرفی را از شجاعت و دلیری پیامبر- صلّي الله عليه وسلّم- به تصویر گذاشته است، آنگاه که می‌فرماید: (إِذْ تُصْعِدُونَ وَلاَ تَلْوُونَ عَلَى أحَدٍ وَالرَّسُولُ یدْعُوكُمْ فِی أُخْرَاكُمْ...)[آل‌عمران:153] [یاد كنید] هنگامى را كه در حال گریز [از كوه] بالا مى‏رفتید و به هیچ كس توجه نمى‏كردید و پیامبر شما را از پشت‏سرتان فرا مى‏خواند...

یعنی در حالی که همه در حال عقب‌نشینی بودند، پیامبر در پشت سر آنان و نزدیک‌تر به دشمن بود و آنان را فرا می‌خواند. در تاریخ دعوت جنبش اخوان المسلمین نیز همواره رهبران در خط مقدم بوده و پیش از همه سینه خود را برای هر خطری سپر کرده‌اند و در شهادت، زندانی شدن و تحمل محرومیت‌ها و شکنجه‌ها سهم بزرگ‌تر از آن رهبران بوده است. در میان خیل شهیدان این جنبش می‌توان به امام شهید حسن البنا، عبدالقادر عوده و سیدقطب در مصر و شیخ احمد یاسین، دکتر عبدالعزیز الرنتیسی و مهندس یحیی عیاش در فلسطین اشاره کرد. در تحولات اخیر نیز از همان روزهای آغازین دستگیری‌ها در میان رهبران آغاز شد، مانند مهندس خیرت شاطر و استاد رشاد بیومی و سپس دکتر محمد بدیع، مرشد عام اخوان، و دیگر اعضای مکتب ارشاد جماعت اخوان. خود دکتر محمد مرسی، رئیس جمهور منتخب، از روز اول کودتا تاکنون بازداشت است و کسی از ایشان هیچ خبری ندارد. در میان شهدا نیز نام عمّار فرزند دکتر محمد بدیع، مرشد عام اخوان، و اسماء دختر دکتر محمد بلتاجی به چشم می‌خورد. این مسأله باعث زنده ماندن جنبش، تضمین کننده‌ی ادامه‌ی راه آن و خنثی شدن تبلیغات مخالفان جهت ایجاد دلسردی میان پیروان، می‌باشد، تبلیغاتی از این دست که رهبران اخوان و فرزندانشان در هتل‌ها و خانه‌های مجلّل خوش می‌گذرانند، ولی فرزندان مردم را به خیابان‌ها کشانده‌اند تا کشته شوند. خبرگزاری‌ها عکس بسیار زیبا و تأثیرگذاری از دکتر باسم عوده، وزیر خوار و بار دولت دکتر مرسی، پخش کرده بودند، که در داخل چادری در میدان رابعه با سادگی تمام در میان چند جوان خوابیده بود. به همین خاطر می‌بینیم پس از کشتار در میدان‌های رابعه و النهضه و دستگیری بیشتر رهبران، تظاهرات و اعتراض‌های خیابانی و نافرمانی مدنی همچنان ادامه دارد و کودتاگران را به ستوه آورده است. 

6. تشکلها و احزاب همسو با جنبش اخوان المسلمین درنقاط مختلف دنیا که ممکن است در مقاطعی دچار «رکود و ایستایی» در ادای رسالت تاریخی خویش شده باشند چه بهره‌برداریها و درسهایی می‌توانند از مبارزات برادرانشان در مصر بگیرند؟

از تجربه‌ی جدید اخوان در مصر می‌توان درس‌های زیادی گرفت و شایسته است پژوهش‌های جدی در این مورد از سوی جنبش‌های اسلامی صورت گیرد، تا بتوانند به بهترین روش از این تجربه بهره‌برداری کنند. اما به صورت گذرا می‌توان به چند نکته اشاره کرد: راه دعوت راهی است پر از موانع و سختی‌ها، باید به پرورش همه جانبه‌ی روحی، جسمی و فکری خود پرداخت، مشکلات و سختی‌ها باعث تصفیه بیشتر افراد و آمادگی بیشتر در آنان برای تحمل بار مسئولیت می‌شود و نظم و انضباط و نقد از خود و خودارزیابی از ضروریات کار جمعی و دارای تأثیری به سزا در موفقیت آن می‌باشد. 

7. اگر امام شهید «حسن البناء» و امام الهدی «سید قطب» نظاره‌گر امروز میادین مصر و زندانهای انباشته از اعضاء و رهبران اخوان توسط دیکتاتور «عبدالفتاح السیسی» بودند، چگونه شاگردان‌شان را دلداری می‌دادند؟

رهبران و پیشگامان دعوت اخوان المسلمین، در پرتو شناختی که از قرآن کریم و سنت پیامبر- صلّي الله عليه وسلّم- داشته‌اند، از همان آغاز، طبیعت این راه و خطر‌های پیش روی آن را شناخته، پیش بینی کرده و رهروان آن را برای آماده کردن خود جهت تحمل مشکلات پیش رو آگاه کرده‌اند. گاهی اوقات به سخنان برخی از این بزرگواران بر می‌خوری، انگار دارند دنیای امروز را به تصویر می‌کشند. امام شهید در جایی می‌فرماید: «می‌خواهم آشکارا با شما سخن بگویم: دعوت شما هنوز برای بسیاری از مردم ناشناخته است، ولی روزی که مردم با آن آشنا شوند و اهداف و مقاصدش را بشناسند، با دشمنی بسیاری مواجه خواهید شد، در مقابل خود، مشکلات فراوانی خواهید دید و موانع بسیاری بر سر راهتان به وجود خواهد آمد.» در ادامه می‌فرمایند: «عدم آگاهی ملت، مانعی بر سر راهتان خواهد بود. در میان دینداران و علمای رسمی کسانی را خواهید دید که فهم شما از اسلام را عجیب وغریب می‌داند و بر جهاد و تلاشتان خرده می‌گیرد، رئیسان و صاحبان جاه و قدرت، کینه‌ی شما را به دل می‌گیرند، همه‌ی دولت‌ها بر سر راهتان خواهند ایستاد و هر دولتی سعی می‌کند که فعالیت‌هایتان را محدود کند و موانعی را بر سر راهتان قرار دهد.» امام الهدی، شهیدسید قطب نیز در تفسیر سوره بروج سخنانی بیان می‌کنند که گویی دارد درباره‌ی کشتار رابعه و نهضه عنوان می‌دارد: «پیروزی در والاترین صورت آن، عبارت است از پیروزی روح بر ماده، پیروزی عقیده بر درد و رنج و پیروزی ایمان بر فتنه. در این رویداد نیز این گروه ایمان‌دار به چنان پیروزی دست یافتند که موجب افتخار و مباهات بشریت شد. همه‌ب مردم می‌میرند و اسباب مرگ نیز متفاوت خواهد بود، ولی همه مردم به چنین پیروزی دست نمی‌یابند، به چنین جایگاه والایی نمی‌رسند، به چنین درجه‌ای از آزادگی نمی‌رسند و چنین حرکتی به چنین افق‌هایی نمی‌کنند.» امام شهید حسن البنا در جایی دیگر می‌فرمایند: «ناامید نشوید که ناامیدی از اخلاق مسلمانان نیست. واقعیت‌های امروز، آرزوهای دیروز و آرزوهای امروز، واقعیت‌های فردا هستند. هنوز زمان زیادی در پیش رو داریم و هنوز نشانه‌های پاکی و سلامت در درون ملت‌هایتان، با وجود غلبه‌ی مظاهر فساد، نیرومند و بسیار است. فرد ضعیف نیز تا آخر زندگیش ضعیف نمی‌ماند و قدرتمند نیز برای همیشه نیرومند نمی‌ماند. خداوند می‌فرمایند: (وَنُرِیدُ أَن نَّمُنَّ عَلَى الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِینَ * وَنُمَكِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ....)[قصص:5-6] و ما می‌خواهیم بر كسانى كه در روی زمین فرو دست شده‌اند منّت نهيم و آنان را پيشوايان [مردم‌] گردانيم، و ايشان را وارث [زمين‌] كنيم، و در زمين قدرتشان دهيم...»

8. شما چه توصیه‌ای دارید به دوستداران و رهروان راه «دعوت اسلامی» در این شرایط که بزرگترین جنبش اسلامی معاصر در آتش حقد و حسادت دشمنان آن می‌سوزد؟

قطعاً توصیه‌ی ما هم، همان درس‌هایی است که در محضر بزرگانمان فرا گرفته‌ایم: صبر و بردباری، توبه و بازگشت به خداوند، نزدیکی بیش از پیش به خداوند، تربیت خود و دیگران، ثبات و پایداری، تلاش و مجاهدت و انتظار پیروزی از سوی خداوند. هیچ‌گاه سرکوب و آزار و اذیت هیچ دعوتی را از بین نبرده، بلکه همواره دعوت پس از آن مرحله، استوارتر و بر افراشته‌تر، قد علم کرده و به راه خود ادامه داده است.